رده‌بندی رسانه‌های فارسی در ویکی‌پدیا
برای دیدن در ابعاد واقعی روی تصویر کلیک کنید
با وجود آنچه شاید تصور شود، در نشریات نیز نظیر خبرگزاری‌ها، نشریات دولتی و شبه‌دولتی رفرنس مقالات زیادی هستند( این دست نشریات هم عمر طولانی‌تری دارند، که طبیعتا می‌تواند در بالا رفتن رتبه آنها در تعداد مقالات موثر باشد و هم دسترسی و رانت بیشتری برای دریافت اظهارنظر از مقامات دولتی و حاکمیتی دارند که اتفاقا همین مورد استفاده مقالات ویکی‌پدیاست.) اما نشریات مستقل و غیردولتی آنجا که می‌کوشند گزارش‌های توصیفی و بی‌طرفانه از وقایع به دست دهند یا با چهره‌های غیردولتی و منتقد به گفت‌وگو بنشینند، مورد استفاده نگارندگان ویکی‌پدیا قرار می‌گیرند
احتمالا برای برخی تولید‌کنندگان محتوا و اثرگذاران افکار عمومی «رفرنس» بودن مهم است. امروز هم دیگر برای انجام یک تحقیق، شال و کلاه کردن و رفتن به آن سالن‌های ساکت و کم‌نور و آرام کتابخانه‌ها الزامی نیست.
تنها سه پله برای یافتن پاسخ؛ یک: اتصال به اینترنت. دو: باز کردن یک موتور جست‌وجو. سه: جست‌وجو و یافتن پاسخ. جست‌وجو کردن در اینترنت همانا و معرفی و پیشنهاد ویکی‌پدیا هم همان. خوب یا بد، عده‌یی خوشحال باشند و نباشند ویکی‌پدیا دیگر امروز به یکی از اثرگذارترین سایت‌های فارسی‌زبان بدل شده است.
در بین این همه خبر بد باید خوشحال باشیم که ششمین سایت پربازدید ایرانیان یک دانشنامه است؛ دانشنامه آزاد ویکی‌پدیا بر اساس رتبه‌بندی سایت الکسا در رتبه ششم بازدید ایرانیان قرار دارد.
با این مقدمه اجازه بدهید ببینیم خوراک مقالات این سایت از طریق کدام رسانه‌ها تامین می‌شود؛ البته آن بخشی که به رسانه مربوط می‌شود.
خبرگزاری‌ها، برنده خبر
از قرار معلوم نویسندگان ویکی‌پدیا علاقه چندانی ندارند تا رفرنس اخبار خود را روزنامه‌ها قرار دهند. اگرچه برخی از روزنامه‌ها علاقه زیادی به خبر دارند، اما اگر به دنبال اثرگذاری در دانشنامه‌های آنلاین هستند، باید بدانند نویسندگان این دانشنامه‌ها ترجیح می‌دهند اخبار خود را از طریق سایت‌های خبرگزاری انتخاب کنند.
بررسی«اعتماد» نشان می‌دهد در بین شش خبرگزاری بی‌بی‌سی فارسی، ایلنا، ایسنا، ایرنا، مهر و فارس به ترتیب فارس، مهر، ایرنا، ایسنا، ایلنا و در آخر بی‌بی‌سی فارسی در مقالات این سایت به عنوان منبع استفاده شده اند. اگرچه بی‌بی‌سی فارسی در داخل ایران به دلایل سیاسی به عنوان یک خبرگزاری یا سایت مستقل به‌طور رسمی در نظر گرفته نمی‌شود، اما از آنجا که نویسندگان ویکی‌پدیا داخل مرزهای جغرافیای ایران نیستند، از این منبع نیز در برخی مطالب استفاده می‌شود.
نگاهی به ترتیب این خبرگزاری‌ها و سایت‌های خبری نشان می‌دهد تعداد نقل مطالب با سهولت دسترسی به اخبار در سایت‌های خبری و البته سابقه سایت‌های خبری رابطه مستقیم دارد.
فارس و مهر دو خبرگزاری‌ای هستند که هر دو به نهادهای حاکمیتی وابسته‌اند. ایرنا و ایسنا خاستگاهی دولتی دارند و مدیریت و سبک نگارش اخبار آن نسبت به فارس و مهر عمر کمتری دارد و بالاخره ایلنا که خبرگزاری نسبتا خصوصی است و در دوره‌های زمانی توقیف و فیلتر بوده است. همچنین توجه کنید که خبرگزاری‌های دولتی و حاکمیتی از رانت اخبار بالاتری نسبت به سایر رسانه‌ها برخوردارند. نکته دیگر آن است که در بین مقالاتی که در آنها خبرگزاری‌ها به عنوان منبع معرفی شدند، کمتر از تحلیل‌های این خبرگزاری‌ها یادشده و بیشتر اخبار و اظهارنظرهای کوتاه به عنوان رفرنس در مقالات ویکی‌پدیا کد می‌شود.
مطبوعات صاحب تحلیل
آنجا که در مقالات این دانشنامه از روزنامه یا مجله‌یی یاد شده است، بیشتر از تحلیل‌ها، گفت‌وگوهای تحلیلی و گزارش‌های تحقیقی استفاده شده است.
برای مثال نگاه کنید به مقالاتی که در آنها از هفته‌نامه شهروند امروز یاد شده است. با وجود عمر کم این مجله در بیش از ۳۰۰ مقاله از مطالب شهروند امروز به عنوان رفرنس یاد شده که تقریبا همگی از گفت‌وگوها یا تحلیل‌های این مجله استفاده کردند. پرواضح است که شهروند امروز خبری منتشر نمی‌کرد و بیشتر روی موضوعات خبری تحلیل ارایه می‌داد یا روزنامه روزگار که عمر کمتری دارد. این روزنامه نیز تقریبا ۱۰بار به عنوان رفرنس در ویکی‌پدیا استفاده شده که بیشتر در زندگی‌نامه‌ها و… مورد استفاده قرار گرفته و باز هم گفت‌وگوها رفرنس مقالات بودند. مقایسه دو روزنامه دنیای اقتصاد و جهان صنعت نیز نتایج مشابهی به دست می‌دهد. این روزنامه‌ها هر دو اقتصادی هستند و می‌توان آنها را دو روزنامه اقتصادی فعال فعلی دانست. در حالی که دنیای اقتصاد منبع نزدیک به ۱۲۰ مقاله در ویکی‌پدیاست، روزنامه جهان صنعت تنها در مقاله «ایستگاه مترو امام حسین» به عنوان منبع مورد استفاده قرار گرفته است.
این در حالی است که روزنامه جهان صنعت مواضع انتقادی خود را دارد و در انتخاب و گلچین اخبار نسبت به دنیای اقتصاد که مواضع معتدل و گاه خنثی اتخاذ می‌کند، موفق‌تر به نظر می‌رسد. از طرف دیگر به نظر می‌رسد تعداد مقالاتی که نشریات در آنها به عنوان منبع مورد استناد قرار گرفتند، با عمر نشریات و رویکرد آنها رابطه مستقیم دارد.
با وجود آنچه شاید تصور شود، در نشریات نیز نظیر خبرگزاری‌ها، نشریات دولتی و شبه‌دولتی رفرنس مقالات زیادی هستند. این دست نشریات هم عمر طولانی‌تری دارند، که طبیعتا می‌تواند به بالا رفتن رتبه آنها در تعداد مقالات موثر باشد و هم دسترسی و رانت بیشتری برای دریافت اظهارنظر از مقامات دولتی و حاکمیتی دارند که اتفاقا همین مورد استفاده مقالات ویکی‌پدیاست.
اما نشریات مستقل و غیردولتی آنجا که می‌کوشند گزارش‌های توصیفی و بی‌طرفانه از وقایع به دست دهند یا با چهره‌های غیردولتی و منتقد به گفت‌وگو بنشینند، مورد استفاده نگارندگان ویکی‌پدیا قرار می‌گیرند.
در بهمن ۱۳۸۴ ناگهان تعداد مقالات ویکی‌پدیا از هزار عنوان در آذر ۸۳ به ۱۰هزار عنوان افزایش یافت و از این سال به بعد به‌طور میانگین هر سال ۱۰ هزار عنوان مقاله به تعداد مقالات ویکی‌پدیا افزوده می‌شود.
طبیعتا نشریاتی که در ایران منتشر می‌شدند، اقبال بیشتری برای تاثیر گذاشتن روی مقالات ویکی‌پدیا داشتند و آن دسته از نشریاتی که به محاق توقیف یا لغو امتیاز رفتند، در بین رفرنس‌ها به چشم نمی‌خورند. بر این اساس می‌توان گفت شماره مسلسل روزنامه‌ها و نشریات نقش بسزایی در رفرنس شدن آنها ایفا کرده است. روزنامه شرق از جمله روزنامه‌های ایران به شمار می‌رود که منتقد دولت نیز هست، اما انتشار این روزنامه دقیقا در دوره‌یی که مقالات ویکی‌پدیا رو به فزونی گذاشته، چندین بار متوقف شده است و طبیعی است که در بین منابع مورد استناد ویکی‌پدیا نقش کمتری داشته باشد. در مقابل روزنامه‌یی که شاید تیراژ واقعی آن به زحمت به هشت‌هزار برسد، سهم بیشتری دارد. می‌توان فرض کرد که این روزنامه به دلیل در جریان بودن انتشارش توانسته از شرق پیشی بگیرد.
ترتیب استناد به روزنامه‌ها
در اینجا ۲۴ روزنامه کثیرالانتشار را مورد بررسی قرار دادیم، نتیجه آنکه به ترتیب روزنامه‌های همشهری، اعتماد، ایران، جام‌جم، شرق، کیهان، اطلاعات، ابتکار، اعتمادملی، حیات نو، دنیای اقتصاد، آفرینش، قدس، کارگزاران، جمهوری اسلامی، ابرار، تهران امروز، رسالت، مردم‌سالاری، آفتاب یزد، وطن امروز، هموطن سلام، جوان و فرهیختگان مورد استناد قرار گرفته‌اند.
یک نکته حایز اهمیت دیگر اینکه وب‌سایت این نشریات و نه نسخه‌های چاپی آنها منبع استفاده ویکی‌پدیا هستند. روزنامه اطلاعات وب‌سایت بسیار ضعیفی به نسبت سایر نشریات دارد. روزنامه‌های همشهری و جام‌جم با اینکه وب‌سایت آنلاین دارند، اما اخبار روزنامه آنها به سهولت در دسترس کاربران قرار نمی‌گیرد و همین می‌تواند خود در نقل مطالب موثر واقع شود. این در حالی است که وب‌سایت روزنامه‌هایی چون ابتکار یا مردم‌سالاری با ساختاری بسیار ساده، اما تمام مطالب خود را به صورت روزانه روی خروجی خود قرار می‌دهند.
البته ممکن است برخی اطلاعات بسیار مهم نیز در برخی نشریات نقل شود که در چنین مواقعی نویسندگان ویکی‌پدیا حتی بدون لینک مستقیم به سایت، با ذکر منبع و تاریخ انتشار از اطلاعات سود می‌برند. اما کماکان نشریاتی که در فضای مجازی نیز از ابزار سهل و آسان‌تری برای انتقال مطالب به مخاطب خود سود می‌برند، در رفرنس شدن شانس بالاتری دارند.
سایت‌های خبری داخل و اخبار مگو
سایت‌های خبری اما نه مثل خبرگزاری‌ها در خبر برنده‌اند و نه چون نشریات در تحلیل و گفت‌وگو می‌توانند برنده باشند. این سایت‌ها هم رانت خبری دارند چون سایت‌های دولتی و شبه‌دولتی دست به عصا حرکت نمی‌کنند.
سایت‌های خبری در سه محور کلی می‌توانند رفرنس باشند، اول انتشار اخباری که سایت‌های خبرگزاری‌های رسمی از انتشار آنها به دلایل خاصی ناتوانند، دوم در ارایه تصاویر یا مولتی‌مدیاهای خبری و سوم در ارایه توضیحات تکمیلی روی خبرهایی که خبرگزاری‌ها منتشر می‌کنند. برای مثال سایت فرارو لااقل چهار سال است که به‌طور مستمر فعالیت می‌کند، با این حال رتبه‌یی کمتر از سایت آینده دارد که سرجمع یک سال فعالیت کرده است. دلیل آنکه سبک کار سایت آینده بیشتر معطوف به ارایه تحلیل روی اخبار روز و انتشار اخباری بوده که خبرگزاری‌ها آنها را منتشر نمی‌کردند، با این حال فرارو مقالات بلند و جامع و ترجمه‌های قدرتمندی داشته، اما نتوانسته در ویکی‌پدیا به عنوان یک رفرنس قوی معرفی شود.
سوانح هوایی، اخبار مربوط به زد و خوردهای خیابانی و ناآرامی‌ها و… بهترین مثال‌ها برای رفرنس شدن سایت‌های خبری هستند. البته در اینجا هم عمر سایت‌های خبری بسیار مهم است و باید رتبه آنها را با توجه به عمرشان به بررسی نشست. در بین هفت سایتی که در اینجا بررسی شده است به ترتیب تابناک، آینده، عصر ایران، رجانیوز، آفتاب، فردانیوز و فرارو در مقالات بیشتری به عنوان رفرنس مطرح بودند.
در پایان یادآور می‌شود که این رسانه‌ها و سایت‌ها تنها در ویکی‌پدیای فارسی به عنوان رفرنس استفاده نشدند بلکه شمارش ما براساس تمام زبان‌های ویکی‌پدیا بوده است و دیگر آنکه انتخاب رسانه‌های مقایسه شده در اینجا تنها بر اساس تعداد نقل مطلب در سایت ویکی‌پدیا بوده است و خط مشی و سیاست آنها مورد نظر قرار نگرفته است.
—————
این مطلب در روزنامه اعتماد مورخ ۱۱ بهمن ۱۳۹۰ در صفحه ۱۳ منتشر شد
