اقامه نماز جمعه تنها یکی از وظایف امامان جمعه است. شوراهای اداری استان‌ها، عالی‌ترین نهاد تصمیم‌گیری اداری در هر استان، طبق مصوبه مهرماه سال ۱۳۷۷، موظف هستند به مشکلات مطرح شده توسط امامان جمعه رسیدگی کند.

شوراهای تأمین، که عالی‌ترین نهاد امنیتی هر منطقه محسوب می‌شوند و مقامات اطلاعاتی و نظامی موظف به حضور در آن هستند، جلساتشان را به‌طور منظم در دفتر امامان جمعه برگزار می‌کنند.

بیستم مهرماه ‍۱۳۶۱، سمیناری با عنوان «امامان جمعه کشور» به دعوت حسینعلی منتظری برگزار شد. این سمینار شورای پنج نفره و دبیرخانه‌ای منصوب کرد که سنگ بنای تشکیلات نماز جمعه در جمهوری اسلامی شد. [۱]

منتظری پیش از وقوع انقلاب، در نجف‌آباد اصفهان، زادگاهش، نماز جمعه‌های سیاسی را برگزار می‌کرد، بعد از انقلاب هم با وجود اصرار او، خمینی، با اقامه تشکیلاتی نماز جمعه مخالفت جدی داشت. اما در نهایت با اصرار منتظری، خمینی، طالقانی را به عنوان امام جمعه تهران منصوب و بعد در شهرهای مهم هم امامان جمعه‌ای از سوی خمینی منصوب شدند. [۲]

پس از مرگ طالقانی، خمینی منتظری را به سمت امامت جمعه تهران منصوب می‌کند، اما به پیشنهاد منتظری، علی خامنه‌ای، رهبر فعلی جمهوری اسلامی، به‌عنوان امام جمعه تهران منصوب شد.  [۳]

گام اول، پاکسازی؛ هفتم بهمن ۱۳۶۸، کمتر از شش ماه پس از آغاز رسمی رهبری (۱۵ مرداد ۱۳۶۸)، خامنه‌ای در حکمی اعضای جدید دبیرخانه مرکزی امامان جمعه‌ را منصوب کرد. از هفت عضو، تنها سه نفر، اعضایی بودند که پیشتر توسط خمینی منصوب شده بودند. در ترکیب جدید محمد ابطحی، توسلی از اعضای بلندپایه بیت خمینی و محمد عبایی، از جریان چپ که بعدها در جریان رخدادهای مجلس ششم، از نمایندگی استعفا کرد، از دبیرخانه کنار گذاشته شدند. [۵]

روزی که خامنه‌ای بمیرد یا به هر ترتیب قرار باشد پس از او رهبری تعیین شود، تنها مرجع تعیین آن، مجلس خبرگان رهبری است. در گذشته بسیاری از امامان جمعه عضو مجلس خبرگان بودند؛ اکنون و طی تغییرات آرامی که در ساختار نماز جمعه داده شده است، تنها کسانی که در زمان تعیین خامنه‌ای به عنوان رهبر جمهوری اسلامی در خبرگان اول حضور داشتند و اکنون نیز نماینده ولی فقیه هستند نورمفیدی در استان گلستان و قربانعلی دری نجف‌آبادی در استان مرکزی هستند؛ نورمفیدی در خبرگان ششم که از خرداد ۱۴۰۳ آغاز شده است، حضور ندارد.

گام دوم، سازماندهی؛ حدود ۱۰ ماه پس از این انتصاب، هیات وزیران در جلسه مورخ ۲۸ آذر ۱۳۶۹، تصویب کرد که کارکنان دبیرخانه مرکزی امامان جمعه، در زمره کارکنان نظام استخدامی کشور قرار بگیرند و حقوق و مزایای آنان مشابه کارکنان سایر دستگاه‌ها پرداخت شود. [۶]

گام سوم، تغییر نام؛ ۲۲ اسفند ۱۳۷۱، خامنه‌ای دومین حکم انتصاب را صادر کرد. این حکم دو تفاوت داشت؛ اول آنکه از نام «شورای سیاست‌گذاری» به جای دبیرخانه استفاده کرده بود و دوم آنکه تعداد اعضا را از هفت نفر به هشت نفر افزایش داد. کمتر از دو سال پس از آن، از ۱۸ دی‌ماه ۱۳۷۳ دبیرخانه مرکزی امامان جمعه، با مصوبه هیات وزیران رسما به «شورای سیاستگذاری امامان جمعه» تغییر نام پیدا کرد.[۷]

سه سال بعد، در ۲۰ اردیبهشت ۱۳۷۵، خامنه‌ای طی حکمی علی شاهچراغی را، که پیش‌تر اساسنامه و آیین‌نامه‌های اجرایی جدید شورا را تدوین کرده بود، به عضویت شورا منصوب کرد. [۸]

۱۶ دی‌ماه ۱۳۹۶، همزمان با پایان اعتراضات گسترده دی‌ماه آن سال، خامنه‌ای پس از ۱۷ سال، ریاست شورا را تغییر داد؛ نه‌تنها تقوی، بلکه ترکیب شورا نیز به‌طور کامل متحول شد.

خامنه‌ای، به جای تقوی که سابقه‌ای طولانی در شورا داشت، و نیز چهره‌هایی همچون محلاتی و قاضی‌عسگر که از دوران خمینی در شورا حضور داشتند، محمد حاجی‌علی‌اکبری، مشهور به محمدجواد حاج‌علی‌اکبری را به ریاست شورا منصوب کرد.

حاج‌علی‌اکبری، برخلاف برخی دیگر از اعضای شورا، در دوران خمینی نقش چندانی در ساختار جمهوری اسلامی نداشت. در زمان پیروزی انقلاب ۵۷، او تنها ۱۴ ساله بود.

در زندگی‌نامه‌ای که خود نوشته است، حاج‌علی‌اکبری بارها به حضورش در جبهه جنگ ایران و عراق اشاره کرده است. او در عملیات والفجر مقدماتی، رمضان، والفجر ۱۰، کربلای ۵ و مرصاد شرکت کرده است. حاج‌علی‌اکبری پنج سال با  مجتبی خامنه‌ای، فرزند علی خامنه‌ای، فاصله سنی دارد. مجتبی خامنه‌ای هم در عملیات‌های والفجر ۱۰ و مرصاد شرکت داشته است. یکی دیگر از نقاط اشتراک این دو، سابقه حضور در لشکر ۲۷ محمد رسول‌الله است. با‌این‌حال، هیچ منبعی درباره سابقه آشنایی آن‌ها در جبهه اطلاعاتی منتشر نکرده است.

حاجی‌علی‌اکبری بین سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۸، ریاست سازمان ملی جوانان را در دولت اول احمدی‌نژاد بر عهده داشت. این سازمان در دوران اصلاحات، نقش مهمی در توسعه سازمان‌های مردم‌نهاد (NGO) ایفا کرده بود.

حاج‌علی‌اکبری آثاری نیز در زمینه بلوغ و جوانان تألیف کرده است. او در مدرسه عالی مطهری تحصیل کرده است؛ همان مرکزی که ابراهیم رئیسی نیز در آن درس خوانده است.

محمد جعفری گیلانی؛ حدود ۴۰ سال در دفتر تبلیغات اسلامی فعالیت کرده است. این نهاد، که زیر نظر رهبر جمهوری اسلامی فعالیت می‌کند، در سال ۱۳۵۸ و پس از پیروزی انقلاب تأسیس شد. عملکرد این نهاد نشان می‌دهد که به‌عنوان مهم‌ترین بازوی جمهوری اسلامی در مدیریت فضای حوزه‌های علمیه فعالیت کرده است. جعفری گیلانی در گفت‌وگویی با وب‌سایت جماران، در واکنش به بهم خوردن جلسات سخنرانی توسط یک طلبه‌های جوان نحوه عملکرد این نهاد را اینطور شرح داد: «من ۴۰ سال است که در دفتر تبلیغات اسلامی هستم و همچنین موسس این دفتر بوده‌ام. در این قبیل مراسمات معمولا چند ده نفر روحانی را در جای جای مجلس می‌نشاندم که اگر کسی بخواهد در آنها حرفی اضافه بزند، فورا ۵۰ نفر بگویند خفه شو!» [۹]

مهدی خاموشی؛ نیز مانند حاج‌علی‌اکبری در مدرسه عالی شهید مطهری درس خوانده است. خاموشی برای حدود دو دهه از ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۷، ریاست سازمان تبلیغات اسلامی را بر عهده داشت. حالا هم به جز شورای سیاستگذاری امامان جمعه، رئیس هیات امنای سازمان تبلیغات اسلامی است. اما مهم‌ترین سمت او در جمهوری اسلامی، ریاست سازمان اوقاف و امور خیریه است؛ این سازمان، که ثروتمندترین نهاد جمهوری اسلامی محسوب می‌شود، مدیریت کل موقوفات کشور را بر عهده دارد، تمامی امام‌زادگان زیر نظر آن هستند و حساب و خیرات و نذورات زیادی در اختیار دارد. یک و نیم میلیون رقبه، ۲۰۵ هزار موقوفه و هشت هزار و ۷۶۹ امام‌زاده، تنها بخشی از دارایی‌های این سازمان است.[۱۰] خرداد ۱۴۰۲، روشن شد، خاموشی یک موقوفه چند صد هکتاری شامل بنای تاریخی، دامداری و ۱۵۰ هکتار زمین را با اجاره‌ای بسیار ناچیز به مونا چایچیان، عروسش واگذار کرده است.[۱۱]

مهدی خاموشی، فرزند تقی خاموشی است. تقی، یکی از پنج برادر خاموشی و از موسسان حزب موتلفه اسلامی-از قدیمی‌ترین تشکل‌های دخیل در انقلاب سال ۵۷- بود. ای پنج برادر، یک خواهر به نام عزت داشتند؛ عزت با محمود لولاچیان ازدواج کرد؛ لولاچیان از خانواده‌های ثروتمند و مذهبی بازار تهران بود که در تامین مالی حوزه‌های علمیه نقش داشت. از او به عنوان یکی از اشخاص موثر موسسه «در راه حق» به شمار‌ می‌رود، موسسه‌ای که با «انجمن حجتیه» در ارتباط بود.

لولاچیان و عزت خاموشی، صاحب یک دختر شدند که او با مسعود خامنه‌ای، فرزند رهبر جمهوری اسلامی ازدواج کرده است. بر این اساس مهدی خاموشی، در واقع پسر دایی عروس خامنه‌ای به شمار می‌رود.

شهر تهران امام جمعه دائمی ندارد. در شهر تهران، به جز احمد خاتمی، سایر امامان جمعه‌ موقت، همگی پس از حاج‌علی‌اکبری منصوب شدند. از ۳۱ نماینده ولی فقیه و امام جمعه مراکز استان‌ها بعلاوه نماینده ولی فقیه در دفتر کاشان، ۱۹ مورد بعد از تصدی پست ریاست شورای سیات‌گذاری توسط حاج‌علی‌اکبری منصوب شدند. در واقع در دوران ریاست او، ۶۰ درصد نمایندگان خامنه‌ای در مراکز استان‌ها تغییر کردند.

به جز کاظم نورمفیدی در استان گلستان که از زمان خمینی منصوب شده، سایر امامان جمعه مراکز استان‌ها هم بعد از سال ۱۳۸۱ منصوب شدند. قدیمی‌ترین آنها یوسف طباطبائی‌نژاد امام جمعه اصفهان است که شهریور ۱۳۸۱ منصوب شده و پس از او، حسن عاملی، امام جمعه اردبیل است که آبان‌ماه همان سال منصوب شده است.

محمدرضا ناصری کوچه بیوک، نماینده ولی فقیه یزد هم، اگرچه در دوران خمینی در چهارمحال و بختیاری امام جمعه بود، اما در سمت فعلی خود از سال ۱۳۹۰ منصوب شده است.

روزی که خامنه‌ای بمیرد یا به هر ترتیب قرار باشد پس از او رهبری تعیین شود، تنها مرجع تعیین آن، مجلس خبرگان رهبری است. در گذشته بسیاری از امامان جمعه عضو مجلس خبرگان بودند؛ اکنون و طی تغییرات آرامی که در ساختار نماز جمعه داده شده است، تنها کسانی که در زمان تعیین خامنه‌ای به عنوان رهبر جمهوری اسلامی در خبرگان اول حضور داشتند و اکنون نیز نماینده ولی فقیه هستند نورمفیدی در استان گلستان و قربانعلی دری نجف‌آبادی در استان مرکزی هستند؛ نورمفیدی در خبرگان ششم که از خرداد ۱۴۰۳ آغاز شده است، حضور ندارد.

از بین ۱۹ نماینده‌ ولی فقیه استان‌ها  که بعد از سال ۱۳۹۶ منصوب شدند، تنها شش نفر در خبرگان حضور دارند که به جز دژاکام نماینده ولی فقیه در استان فارس که سابقه حضور در خبرگان پنجم را داشته است، پنج نفر دیگر در استان‌ها گیلان، مازندران، همدان، قزوین و دفتر کاشان، در خبرگان ششم حضور دارند؛ خبرگان ششم از خرداد ۱۴۰۳ آغاز به کار کرده است.

به جای سابقه خبرگان، نمایندگان ولی فقیه در مراکز استان‌ها امامان جمعه جدید، مثل خود حاج‌علی‌اکبری، عمدتا سابقه نظامی دارند. دو نفر از آنها، یعنی سید محمد نبی موسوی فرد، امام جمعه اهواز و نماینده ولی فقیه در خوزستان و  سیدسعید حسینی، مسئول دفتر کاشان «مدافع حرم» بودند. ۱۰ امام جمعه مراکز استان‌ها هم سابقه حضور در جنگ هشت ساله، مجروحیت در جنگ و یا سمت‌هایی در نیروهای مسلح، مثل نماینده ولی فقیه در دانشگاه افسری سپاه پاسداران داشتند.

ایران جمعا ۴۲۹ شهرستان دارد و شورای سیاست‌گذاری امامان ۸۵۰ امام جمعه منصوب کرده است، به عبارتی به ازای هر شهرستان کشور، دو امام جمعه در کشور منصوب شده است. تعداد شهرهای کشور هم ۱۲۴۲ شهر است، که این یعنی به ازای هر یک و نیم شهر کشور، یک امام جمعه وجود دارد.

بالاترین نسبت تراکم امامان جمعه نسبت به تعداد شهرستان‌ها، پس از قم، مربوط به اصفهان، قزوین و همدان است. کمترین تراکم هم در استان‌های کرمانشاه، کردستان و سیستان و بلوچستان مشاهده می‌شود.

شورای سیاستگذاری امامان جمعه، در دوران رهبری خامنه‌ای بازوهای خود را تا دورترین شهرها و روستاها گسترش داده است؛ برای نمونه، در ۲۶ کیلومتری شهر یزد، شهری  به نام «خضرآباد» قرار دارد؛ در خضرآباد طبق آخرین سرشماری ۵۳۵ نفر زندگی می‌کنند. [۱۳]شورای سیاستگذاری امامان جمعه از تهران برای این شهر هم امام جمعه‌ای به نام «حسین غالبی» منصوب کرده است.

یا در دهستان رودشت، از بخش اژیه، از شهرستان هرند اصفهان با جمعیت ۵۶۰ نفری، علیرضا شریفی، به عنوان امام جمعه منصوب شده است.

شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه، تاریخ انتصاب امامان جمعه را از وب‌سایت خود حذف کرده است. از ۸۵۰ امام جمعه استان‌های کشور، انتصاب ۶۳۱ نفر، معادل ۷۴ درصد در رسانه‌ها گزارش شده است. ۲۶ درصدی که در رسانه‌ها گزارش نشدند، عموما شهرهای خیلی کوچک بودند، که آنها هم عمدتا به تازگی منصوب شدند، اما خبر انتصابشان منتشر نشده است.

از مجموع ۶۳۱ امام جمعه‌ای که تاریخ انتصاب شان مشخص است،  ۵۳۶ امام جمعه بعد از دی‌ماه سال ۱۳۹۶ و آغاز به کار حاج‌علی‌اکبری در شورای سیاست‌گذاری امامان جمعه منصوب شدند. به عبارتی، خامنه‌ای توسط حاج‌علی‌اکبری،  ۸۵ درصد بدنه سازمان امامان جمعه کشور را نوسازی کرده است. تنها ۲۵ درصد آنها در دوره‌های قبلی منصوب شدند.

علاوه بر شورای سیاستگذاری امامان جمعه، یک ستاد برگزاری نماز جمعه هم در هر استان وجود دارد. چهارم مرداد ماه سال ۱۳۹۷،  محمود سیاح، مسئول ستادهای نماز جمعه کشور در اظهار نظری اعلام کرد ۱۶ هزار زن و ۲۶ هزار مرد در ستادهای نماز جمعه کشور حضور دارند. این شاخاص همگی حقوق بگیر جمهوری اسلامی نیستند، اما احتمالا برای برخورداری از مزایای دیگری در آن خدمت می‌کنند.

برای مثال برخی از اعضای ستاد نماز جمعه اصفهان که مشخصات آنها در دسترس است از این قرارند: حسین کبیری، بسیجی فعال و کارمند شرکت نیک‌اندیش؛ نوید ثابتی کارمند شهرداری اصفهان؛ علیرضا کاظمی، کارمند گزینش هیات علمی در وزارت علوم؛ سعید اصفهانی، بازنشسته شهرداری؛ مهدی ابوطالبی، کارمند آموزش و پرورش منطقه سه اصفهان؛ روح الله فهامی، کارمند اداره آب منطقه‌ای اصفهان و …

احمد میرعمادی، نماینده سابق ولی فقیه در لرستان و امام جمعه خرم‌آباد، سوم مرداد ۱۳۹۷، اعضای ستاد برگزاری نماز جمعه را «بازوان قوی» امام جمعه و «چشم و گوش» او توصیف کرد.

از این اشخاص در مناسبت‌های مختلف تجلیل می‌شود و مزایایی هم دریافت می‌کنند. برای نمونه سال ۱۴۰۲، نصیر حسینی، نماینده ولی فقیه در استان کهگیلویه و بویراحمد و امام جمعه یاسوج، در نشستی با اعضای ستاد برگزاری نماز جمعه، به آنها وعده داد به همراه خانواده‌هایشان به سفر مشهد اعزام خواهند شد.

این دست تشویق‌ها مختص مراکز استان‌ها نیست. خبرگزاری‌های استانی عموما اخبار این تجلیل‌ها در دور افتاده‌ترین مناطق را پوشش می‌دهند.

نماز جمعه چیست؟

شیعیان مؤمن هر روز پنج بار نماز می‌خوانند: صبح، ظهر، عصر، مغرب و عشاء. در روزهای جمعه، شیعیان می‌توانند به جای نماز ظهر، نماز جمعه بخوانند. از نظر تعداد، برای تشکیل نماز جمعه، به حداقل پنج نفر نیاز است و محل برگزاری دو نماز جمعه باید حداقل پنج و نیم کیلومتر از هم فاصله داشته باشند.

امام جمعه، نماز را که ظهر جمعه اقامه می‌شود، با دو سخنرانی که «خطبه» نامیده‌ می‌شود آغاز می‌کند. موضوع یک سخنرانی مذهبی و سخنرانی دیگر سیاسی است.

هنگام سخنرانی، امام جمعه باید ایستاده باشد و سلاحی در دستش بگیرد، در دوران معاصر، امامان جمعه معمولا کلاشینکف یا اسلحه تک‌تیرانداز در دست می‌گیرند. علاوه بر این سخنرانی‌ها، دو رکعت نماز هم در نماز جمعه خوانده می‌شود.

مسلمانان اهل سنت، نماز جمعه را واجب می‌دانند، اما در تشیع، نماز جمعه «واجب تخییری» است؛ یعنی واجبی که شیعیان می‌توانند به جای آن واجب دیگری – در اینجا خواندن عادی نماز ظهر-را انجام دهند.

از نظر خمینی، تصدی امام جمعه، باید با اجازه ولی فقیه، یا همان رهبر جمهوری اسلامی باشد. امام جمعه‌ها می‌توانند دائمی یا موقت باشند. به جز تهران و قم، اکثر شهرها امام جمعه دائم دارند.

در ایران امروز، جمهوری اسلامی حکمرانی به ظاهر متعارفی دارد که از طریق انتصاب استانداران، فرمانداران، بخشداران و… اعمال می‌شود. اما از همان ابتدا، یک جریان موازی و در عمل پرقدرت‌تر از حکومت رسمی را ایجاد کرد: شبکه‌ای از نمایندگان ولی‌فقیه که هرکدام دیوان‌سالاری خود را به راه انداختند و تا سطح روستاها نیز پیش رفتند. آخوندهای تفنگ‌داری که اختیارات فراقانونی دارند و سازماندهی‌شان در دوران خامنه‌ای تکامل یافته است—لشکری از عمامه‌به‌سرها با نفوذی خاکستری که عرصه قدرت را در دست گرفته‌اند.