Amirhadi Anvari

 قطاری آسمانی که هرگز از صفحه کاغذ بیرون نیامد

بنابر اعلام جامعه منوریل(Monorails Society)  ۷۴ درصد شبکه ۸/۳۰۶ کیلومتری منوریل در سرتاسر جهان در پارک ها عمومی، باغ وحش ها، شهرک های تفریحی، مراکز گردشگری، مجتمع های تفریحی ، فرودگاه ها، نمایشگاه ها و…. امثال چنین اماکنی احداث شدند.

کمتر طرح علمی-تخیلی از آینده وجود دارد که در آن یک قطار روی هوا در حال حرکت نباشد. طرح هایی که در کارتون های کودکانه، خردسالان را به هیجان و شگفتی شان را بر می انگیزد؛ البته یکی از کاربردهای اصلی این قطارهای هوایی که امروزه دیگر در دنیای واقعی ساخته شدند هم همین هیجان است.

قطارهای هوایی یا منوریل ها همه جای دنیا در باغ وحش ها، پارک ها و مراکز تفریحی، فرودگاه ها و… ساخته می شوند تا همه جور کارکردی داشته باشند، به جز حمل و نقل؛ این ادعای گزافه ای نیست، چراکه در میان نظریه پردازان حمل و نقل و بزرگان این فن، کمتر شخصیت شناخته شده ای در آثارش از منوریل به عنوان وسیله ای  برای حمل و نقل نام برده است. بررسی همه منوریل های جهان هم چنین نتیجه ای دارد.

منوریل در سایر نقاط دنیا هرکارکردی داشته باشد، در ایران، ساخته نشده اش، یک کاربرد اصلی داشته و دارد: «کاربرد سیاسی». منوریل خیالی ایرانی که هرگز از روی صفحه های امکان سنجی بیرون نیامد، آنقدر ابزار سیاست ورزی بزرگان شد، که کمتر وقت شده است تا به حاشیه های احتمالی«فنی و کارشناسی» آن هم پرداخته شود!

فرایند های احداث منوریل در ایران هم ـ مثل خیلی از طرح های عمرانی ـ با همه جای دیگر دنیا فرق دارد. اگر در همه جای دنیا اول لزوم و نیاز به احداث طرحی عمرانی پیش می آید و بعد پیشنهاد مطرح می شود و بعد طرح ارایه می شود و بعد برنامه و بعد … تا به بودجه می رسد. در ایران اول بودجه و پیمانکارش مشخص می شود، بعد شرکت ها و مراکزی برای یافتن نقطه مناسب تاسیس آن تشکیل می شود. این هم می تواند از تفاوت های بنیادین ما با سایر نقاط جهان باشد.

در حال حاضر از مجموع ۱۳۷ کشور جهان که از حداقل های سیستم حمل و نقل عمومی برخوردار هستند، تنها ۱۶ کشور از منوریل استفاده می کنند. میتوانید مشخصات منوریل در این کشورها را در جدول شماره یک مشاهده کنید. در این بین، بیش از ۷۴ درصد منوریل های موجود در جهان، در اماکن تفریحی، گردشگری و…. فعالیت می کنند و اسفتاده از آنها برای حمل و نقل عمومی زیاد مقرون به صرفه نیست.

منوریل های سبک و سنگین

اساسی ترین تقسیم بندی بین منوریل ها را نوع تجهیزات و توان جابجایی مسافر آنها تعیین می کند. فواد صادقی، کارشناس حمل و نقل در این باره می گوید: منوریل ها به دو دسته عمده تقسیم می شوند؛ منوریل های سبک که حداکثر توان جابجایی ۴ هزار نفر در ساعت را دارند و منوریل های سنگین که  می توانند بیش از ۱۰ هزار نفر را در ساعت جابجا کنند. این کارشناس ادامه می دهد: در اکثر نقاط جهان امروزه از منوریل های سبک استفاده می شود که در اماکن تفریحی کاربرد دارد و به جز موارد خاص که به شرایط اقلیمی یک ناحیه مربوط می شود از منوریل های سنگین استفاده نمی کنند.

بنابر اعلام جامعه منوریل(Monorails Society)  ۷۴ درصد شبکه ۸/۳۰۶ کیلومتری منوریل در سرتاسر جهان در پارک ها عمومی، باغ وحش ها، شهرک های تفریحی، مراکز گردشگری، مجتمع های تفریحی ، فرودگاه ها، نمایشگاه ها و…. امثال چنین اماکنی احداث شدند. ( محمدحسن شهیدی/تجربه منوریل در جهان/ تهران، بهار ۱۳۸۷/ نشر لوح نگار، ص۱۹۵)

در آثار صاحب نظران جهانی، چون: ووکان وویچیک، جورج گری، لستر هول، الن بلک، پیتر وایت، بری سیمپسون و… هیچ یک از آنها، سامانه منوریل را جزو سامانه های حمل و نقل شهری معرفی نکردند. نگاهی به کاربری و ظرفیت مسافر/ساعت منوریل های موجود در جهان که از اواخر قرن ۱۸ و اوایل قرن نوزده پا به عرصه گذاشتند نیز می تواند در جهت تایید این مدعا باشد.

هزینه ها

عوامل بسیاری در تجمیع هزینه های احداث منوریل دخیل هستند. عمده آنها را می توان در مولفه های: طول مسیر، شرایط پستی و بلندی منطقه مورد احداث، موقعیت محل(هزینه حمل مصالح به محل)، وجود زیرساخت ها(از قبیل وجود شبکه های آب، برق تلفن، جاده و.. در نزدیکی محل احداث)، زمین(هزینه تملک زمین محل مورد احداث)، سرعت حرکت(که نوع تجهیزان ایمنی نظیر سوزن ها و تجهیزات دیگر را مشخص می کند) و … هزینه های احداث یک منوریل را تعیین می کنند. به طور کلی می تواند ترکیب هزینه های تاسیس یک منوریل را به شرح زیر در نظر گرفت:

هزینه احداث منوریل در نقاط مختلف جهان بر اساس آنچه گفته شد، متغیر است. عموما در پروژه های قبلی که در حال حاضر به اتمام رسیده اند، هزینه تمام شده ۳تا۵ برابر هزینه اولیه بوده(محمدحسن شهیدی/تجربه منوریل در جهان/ تهران، بهار ۱۳۸۷/ نشر لوح نگار،ص ۱۹۶) هزینه احداث هر کیلومتر منوریل در جهان چیزی حدود ۲/۳۶ تا ۷/۱۳۸ میلون دلار بوده که بنا بر منطقه محل احداث این هزینه متغیر بوده است. بر همین اساس،  میانگین هزینه احداث منوریل چیزی نزدیک به ۸۶ میلیون دلار است.

این در حالیست که هزینه هر کیلومتر توسعه سامانه متروی تهران بر پایه گزارش های شرکت قاطار شهری تهران و حومه، نزدیک به ۳۹ میلیون دلار است. باید خاطر نشان کرد که اصولا کارایی، هزینه های نگهداری، ظرفیت جابجایی مسافر و… مترو قابل قیاس با منوریل نیست. همچنان که در بخش های دیگر نیز آمده است، منوریل در جهان به جز کشورهای خاصی که دارای اقلیم خاص (مجمع الجزایری، وجود رودخانه و تراکم بالای ساختمان در شهر) هستند استفاده تفریحی دارد. در شهرهای بزرگ ایران نظیر: تهران، کرج، اصفهان، مشهد، تبریز و… حتی امکان استفاده از اتوبوس، قطارهای سبک شهری و تراموا، مترو و… وجود دارد که هر یک از نظر هزینه تاسیس، نگهداری و قابلیت جابجایی مسافر، قابل قیاس با منوریل نیستند.

البته نمی توان منکر این شد، که منوریل می تواند وسیله ای برای جذب گردشگر و… باشد، اما به خاطر هزینه های بالای احداث و نگهداری برای مصارف حمل و نقل عمومی، منطقی به نظر نمی رسد.

تولید کنندگان

تولید کنندگان زیادی در دنیا نیستند که بتو.انند منوریل تولید کنند. از آن میان می توان به شذرکت بمباردیر، که چندین پروزه منوریل سنگین را در آمریکا و استرالیا اجرا کرده، شرکت هیبتاچی، که از پیشگامان منوریل در جهان به شمار میی رود و اغلب منوریل های آسیا را تولید کرده، شرکت اینتامین، که منوریل مسکو را ساخته، و شرکت میتسوبیشی که منوریل های ژاپن را طراحی و پیاده کرده است اشاره کرد.

اروپا

آلمان: قدیمی ترین منوریل اروپا، ووپرتال(Wuppertal) است. در منوریل در منطقه روهر آلمان در سال ۱۹۰۱ راه اندازی شده است. از آنجا که بر اساس برنامه های شهر می بایست مسیری در این منطقه راه اندازی می شد و امکان احداث راه آهن روی رودخانه ووپر وجود نداشت، این سامانه پیشنهاد شد. ظرفیت جابجایی آن حدود ۳۵۰۰ نفر در ساعت است. طول مسیر آن نیز ۳/۱۳ کیلومتر در نظر گرفته شده است. در سال ۱۹۹۹ واگن های این سامانه از خط خارج شدند و اولین حادثه آن را در نزدیک به یک سده را رقم زدند و در آن حادثه سقوط چهار نفر جان خود را از دست دادند.

منوریل دورتمند(محل احداث دانشگاه)، یورو پارک(محل احداث پارک تفریحی) ، مگدبورگ(محل احداث مرکز گردشگری)، دوسلدورف(محل احداث فرودگاه)، سایر خطوط منوریل در آلمان هستند. به جز سامانه ووپرتال، سایر شبکه های منوریل در آلمان جنبه های تفریحی دارند.

انگلستان: در سال ۱۹۷۴ منوریل موزه ملی خودروهای بیولیو(Beauliew) در انگلستان راه اندازی شد، این منوریل دارای سامانه حلقوی است و بازدیدکنندگان موزه را از موزه ملی خودرو به ساختمان قصر انتقال میدهد. بعدها واگن های این منوریل تغییر شکل یافتند تا بتوانند مسافران بیشتری را جابجا کنند. منوریل های: آلتون تاورز(محل احداث پارک عمومی) و چستر(محل احداث باغ وحش چستر) دیگر سامانه های منوریل این کشور هستند که همگی تفریحی هستند.

ایتالیا: اولین و آخرین منوریل ایتالیا در سورن لمب(Severn lamb) ساخته شد. منوریل راونا-ساویو در یک مرکز تفریحی احداث شده است و دو ایستگاه دارد. طول این شبکه حلقوی حدود ۲ کیلومتر است و دو ایستگاه دارد. در سال ۱۹۹۹ افتتاح شد و عمر آن نزدیک به ۱۰ سال است. از آنجا که در یک مرکز تفریحی ساخته شده، مصرفش هم تفریحی است!

روسیه: منوریل مسکو در سال ۲۰۰۵ به بهره برداری رسید. این منوریل دارای یک وجه تمایز بزرگ با اقوام دیگرش است. خطوط آن به خاطر سذرمای شدید مسکو دارای یک سیستم گرمایشی کاملا منحصر به فرد است. طول مسیر آن ۷/۴ کیلومتر و تعداد ایستگاه های آن نیز ۶ ایستگاه است. این منوریل در محدوده گردشگاهی شهعر تاسیس شده و به خاطر هزینه بلیط، بیشتر مورد استفاده گردشگران و کسانی که قصد تماشای مناظر شهر را دارند قرار می گیرد.

آسیا

کره جنوبی:در این کشور آسیایی، دو شبکه منوریل وجود دارد. یکی در مرکز تفریحی و دیگری در یک شهرک دانشجویی تاسیس شده است. اولی منوریل لوت وورلد(Lotte World) نام دارد.   قطار سه واگنه این منوریل که در مرکزی تفریحی مستقر است، ظرفیتی ۱۸ نفره دارد. این منوریل ارتباط داخلی منطقه تفریحی دانیای لوت را برقرار کرده. منوریل تادوک در شهرکی دانشجویی به همین نام اساسا در سال ۱۹۹۳ به خاطر برگزاری جشنواره احداث شد و بعدها هم مورد استفاده قرار گرفت. طول مسیر آن ۴/۲کیلومتر است و در تمامی مسیر سه ایستگاه دارد. 

سنگاپور: پارک پرندگان سنگاپور با ۷ هزار پرنده گوناگون یک منوریل هم دارد. تا گردشگران را برای تفرج در این پارک حمل کند. منوریلی به طور ۷/۱ کیلومتر که در سال ۱۹۹۱ احداث شد و سه ایستگاه دارد. دیگر منوریل این جزیره، منوریل سنتوسا اکسپرس است که ۲/۱ کیلومتر طول شبکه آن است . این منوریل در سال ۲۰۰۶ احخداث شد و ۱۴  ایستگاه دارد. بیشتر مورد استفاده گردشگران است و هزینه احداث آن ۷۸ میلیون دلار بوده است.

چین: سه شبکه منوریل در این کشور وسیع وجود دارد. این شبکه ها در: پارک جهان نمای شنزن، هسته مرکزی شهر شنزن و شانگ کینگ قرار گرفتند. پس از احداث منوریل تفریحی پارک شنزن، در هسته مرکزی این شهر نیز منوریلی بنا شد و در سال ۲۰۰۵ منوریل شانگ کینگ، طولانی ترین شبکه منوریل چین در این شهر به طور ۵/۱۳ کیلومتر و با ۱۴ ایستگاه راه اندازی شد.

تایلند: منوریل مرکز خرید بانکوک از پرجمعیت ترین مناطق تایلند اولین تجربه منوریل در این کشور بود که در سال۱۹۹۴ احداث شد. این منوریل مرکز خرید این شهر را به پارک تفریحی دنیای فردا متصل کرده و ۶/۱ کیلومتر طول شبکه آن است. در مسیر ۴ ایستگاه دارد و توان جابجایی ۸۰۰ مسافر بر ساعت را دارد.

مالزی: منوریل های سانوی سیتی، کوآلالامپور و پوترا جایا سه شبکه مالزی هستند. منوریل سانوی سیتی در منطقه شهر آفتاب شهر نزدیک به کوالالامپور، در سال ۲۰۰۰ ساخته شد. طول شیکه آن ۲/۳ کیلومتر است و سه ایستگاه دارد. منوریل شهر کوالالامپور از سانوی سیتی قدیمی تر است و سه سال قبل از آن در خود شهر احداث شد. این منوریل مورد استفاده عموم مردم است.

ژاپن: در ژاپن حدود ۱۱ شبکه منوریل وجود دارد. عمده این شبکه ها مورد استفاده عموم مردم هستند. ژاپن به خاطر شرایط اقلیمی خاص و مجمع الجزایری بودن، ناگزیر از استفاده از منوریل به عنوان وسیله حمل نقل عمومی است. این شبکه ها در شهرهای: توکیو، اینویاما، هاندا، شونان، هیگاشی یاما، کیتاکیوشو، شیبا، اوزاکا، تاما، دیسنی لند و ناها احداث شدند. از اواسط قرن نوزده، منوریل ها در ژاپن تاسیس شدند.

آمریکا: اگر یک مورد منوریل نمایشگاه ۶۷ لاروند در کانادا را فاکتور بگیریم. سایر شبکه های منوریل در آمریکای شمالی در ایالات متحده آمریکا قرار گرفتند. منوریل های: دیسنی لند(کالیفرنیا)، نمایشگاه قرن ۲۱(واشنگتن)،والت دیسنی(فلوریدا)، مجیک ماون تین(کالیفرنیا)، پیرل ریج(هاوایی)، مترو زو(میامی)، فرودگاه تامپا(فلوریدا)،فرودگاه نیو آرک(نیوجرسی)، جکسون ویل(فلوریدا) لاس وگاس(نوادا) شبکه هایی هستند که در آمریکا وجود دارند. هرچند در نگاه اول تعداد آنها در این کشور پیشرفته زیاد به نظر می رسد، اما در مقایسه با کل شبگکه حمل و نقل عمومی-ریلی این کشوری چیز زیادی به حساب نمی اید

طول شبکه منوریل در کشورهای جهان و نسبت آن به کل شبکه ریلی

*  این درصد، نسبت به کل شبکه ریلی (شامل مترو و قطارهای سبک شهری) در هر شهر محاسبه شده است.

* اطلاعات شبکه ریلی اندونزی به جز منوریل در منابع مورد استفاده این گزارش موجود نیست!

جدول هزینه احداث منوریل در ۸ کشور جهان(اتفاقی) و میانگین احداث هر کیلومتر منوریل در جهان

 —————-

منابع مورد استفاده:

محمدحسن شهیدی/تجربه منوریل در جهان/ تهران، بهار ۱۳۸۷/ نشر لوح نگار

ویکی پدیا

سایت Monorails Society

این مقاله در روزنامه پول به چاپ رسید.