به جای گمانه زنی اجازه دهید مستندات خود بانک مرکزی را اصل قرار دهیم. آنچه اصولا باعث می شود در تورم اعلامی از سوی بانک مرکزی و تلقی عموم از افزایش قیمت ها شکاف ایجاد شود، در واقع ضرایب اهمیت مفروض بانک مرکزی و واقعیتی است که اتفاق می افتد. این واقعیت هم خارجی نیست، هم ضرایب اهمیت را اداره آمار بانک مرکزی اعلام کرده و هم درصد توزیع هزینه های خانوار ها را، اما چه شده که این دو با هم تفاوت فاحش دارند؟ بانک مرکزی شاخصی تحت عنوان HBS دارد که مربوط به بررسی بودجه خانوار در مناطق شهری است. گروه های دوازده گانه ای که بانک مرکزی از آنها تورم را استخراج می کند عینا در شاخص HBS هم وجود دارد.
در صفحه ۱۶ آخرین گزارش HBS بانک مرکزی و ذیل جدول شماره یک سهم گروه « مسکن ، آب، برق و گاز و سایر سوخت ها » از مجموع هزینه های خانوار ۳۰٫۱(۳۰ممیز۱) درصد ذکر شده است، اما ضریب اهمیت همین گروه در محاسبه نرخ تورم ۲۸٫۶(۲۸ممیز۶) در نظر گرفته شده است.
گروه خوراکی ها و اشامیدنی ها بر اساس اعلام بانک مرکزی ۲۴٫۹(۲۴ممیز۹) درصد از کل هزینه های خانوار را به خود اختصاص داده است این در حالیست که ضریب اهمیت این گروه در محاسبه نرخ تورم ۲۸٫۴۹(۲۸ممیز۴۹) مفروض شده است.
حمل و نقل بر اساس آخرین آمار بانک مرکزی ۱۱٫۳(۱۱ممیز۳) درصد از کل هزینه های خانوار های ایرانی را به خود اختصاص داده اما ضریب اهمیت آن در محاسبه نرخ تورم ۱۱٫۹۷(۱۱ممیز۹۷) درصد است.
در حالی که بر اساس شاخص HBS چهارمین گروه پر هزینه برای خانوار ها « کالاها و خدمات متفرقه » است که ۸ درصد هزینه ها را به خود اختصاص داده است، در ضرایب اهمیت محاسبه نرخ تورم، این گروه در اولویت هشتم با ضریب ۳٫۸(۳ممیز۸) قرار داده شده است و…
بانک مرکزی برآورد کرده است تورم در اسفندماه امسال نزدیک به ۳۳ درصد خواهد بود، هر چند این تورم در تقریبا دو دهه اخیر(نرخ تورم در سال های پس از انقلاب اسلامی) بی سابقه است، اما بازهم در آن ابهاماتی وجود دارد.
هر بار با اعلام نرخ تورم از سوی بانک مرکزی، مخاطبان این آمار رسمی با دیده ای ابهام آمیز به آن نگاه می کنند. برای مثال، هم اینک بانک مرکزی تورم سال ۱۳۹۱ را چیزی نزدیک به ۳۳ درصد اعلام کرده است. اما خب؛ احتمالا شما هم فکر می کنید این افزایش قیمت با آنچه شما در بازار می بینید متفاوت است.
چرا؟ برای پاسخ به این چرا باید به چند نکته زیر پرداخته شود.
۱) نحوه محاسبه نرخ تورم توسط بانک مرکزی و مستندات آن
۲) تغییرات نحوه محاسبه نرخ تورم
۳) مقایسه توزیع بودجه خانوار و ضریب اهمیت از نظر بانک مرکزی
۱) نحوه محاسبه تورم از سوی بانک مرکزی
نرخ تورم در واقع افزایش قیمت مجموعه کالا و خدمات مصرفی را نشان می دهد. این تورم هم نقطه ای و هم سالانه محاسبه می شود، تورم نقطه ای معمولا اشاره به افزایش قیمت کالا و خدمات مصرفی در یک ماه(مثلا اردیبهشت) نسبت به همان ماه در سال قبل میپردازد و طبیعتا تورم سالانه برایند دوازده ماه سال است.
شاخص
در تمام دنیا از جمله ایران برای سهولت محاسبات از شاخص استفاده می شود. در محاسبه نرخ تورم هم بانک مرکزی شاخصی دارد.
در مورد شاخص دو نکته مهم وجود دارد:
الف) سال پایه
ب) عدد شاخص
برای مثال بیایید شاخص قیمت سیب زمینی را در نظر بگیریم.
عدد شاخص باید بین دو زمان را نشان دهد، بنا بر این اول برای اینکه یک شاخص داشته باشیم، باید یک زمان مشخص را برای آغاز انتخاب کنیم. در حال حاضر این زمان در آمارهای بانک مرکزی سال ۱۳۸۳ در نظر گرفته شده است و آن را سال پایه=۱۰۰ نشان می دهند.
سال پایه=۱۰۰ یعنی به طور فرضی قیمت هر کیلو سیب زمینی در سال ۱۳۸۳ برابر با ۱۰ تومان بوده است. حالا در سال ۱۳۸۴ قیمت سیب زمینی به ۱۲ تومان در هر کیلو رسیده است. بنا براین عدد شاخص قیمت سیب زمینی در سال ۱۳۸۴ برابر با ۱۲۰ خواهد بود. حالا اگر در سال ۱۳۹۰ این قیمت به کیلویی ۵۲ تومان در هر کیلو رسیده باشد، بنا براین عدد شاخص ۵۲۰ خواهد بود.
در واقع فرمول زیر برای شاخص مورد استفاده قرار می گیرد
عدد شاخص= (قیمت کالا × ۱۰۰) ÷ قیمت همان کالا در سال پایه
در مثال بالا اگر قیمت سیب زمینی در سال پایه(۱۳۸۳=۱۰۰) برابر هر کیلو ۴۵۳ تومان بوده باشد و این قیمت در سال ۱۳۹۱ به هر کیلو ۲۳۱۱ تومان رسیده باشد، بنا بر این داریم:
(۲۳۱۱ (قیمت کالا در سال ۱۳۹۱) × ۱۰۰) ÷ ۴۵۳(قیمت همین کالا در سال پایه) = ۵۱۰ که عدد شاخص است.
گروه ها و مستندات
همانطور که گفته شد نرخ تورم را افزایش قیمت مجموعه ای از کالا و خدمات مصرفی تشکیل می دهد. بنا براین بانک مرکزی مجموعه نیازهای شهروندان (اعم از کالا و خدمات) را در گروه هایی دسته بندی کرده است.
این گروه ها عبارتند از:
۱- خوراکی ها و آشامیدنی ها
۲- دخانیات
۳- پوشاک و کفش
۴- مسکن ، آب، برق و گاز و سایر سوخت ها
۵- اثاث، لوازم و خدمات مورد استفاده در خانه
۶- بهداشت و درمان
۷- حمل و نقل
۸- ارتباطات
۹- تفریح و امور فرهنگی
۱۰ – تحصیل
۱۱ – رستوران و هتل
۱۲ – کالاها و خدمات متفرقه
هر کدام از این گروه های دوازده گانه نیز زیر مجموعه هایی دارند، برای مثال گروه خوراکی ها را شاخص قیمت : غلات و نان، گوشت، ماهی و حیوانات دریایی، لبنیات و تخم پرندگان، روغن ها و چربی ها، میوه ها و خشکبار، انواع سبزی، حبوب و فرآورده های سبزی، قند، شکر، مربا، عسل، شکلات و محصولات قنادی، نمک و ادویه، سس ها و چاشنی ها و ترکیبات خوراکی تشکیل می دهد.
هر کدام از این زیر گروه ها(که طبیعتا خود از زیر گروه های دیگری تشکیل شدند مثلا در مورد گوشت، شاخص قیمت گوشت گوسفند، گوساله و گاو و… شاخص زیر گروه گوشت از گروه خوراکی ها را تشکیل داده است.)در محاسبات بانک مرکزی یک عدد شاخص دارد.
بانک مرکزی تنها عدد شاخص گروه های کلی و زیر گروه های آن را اعلام می کند و خبری از قیمت و زیر گروه زیر گروه ها نیست.
مثلا تنها شاخص قیمت گوشت ذکر می شود، اما بانک مرکزی اعلام نمیکند که این شاخص را چگونه استخراج کرده است!
ضرایب اهمیت
اجازه دهید یک کارنامه داشته باشیم. دانشجویی در یک ترم ۱۱ واحد درسی داشته است. برای مثال: ریاضی ۲ واحد، ادبیات ۲ واحد، اصول جامعه شناسی ۳ واحد، وصیت نامه ۱ واحد و اصول توسعه ۳ واحد.
تمامی نمرات این دانشجو در امتحانات پایان ترم ۲۰ بوده اما نمره درس اصول توسعه و عمران وی (شاید به دلیل مشکل با استاد) ۱ شده است.
جمع نمرات او برابر ۸۱ است که اگر تقسیم بر ۵ کنیم، معدل نمرات او طبیعتا ۱۶٫۲ است. اما وقتی ۱۱ واحد درسی را منظور کنیم، حالا معدل این دانشجو ۱۴٫۸ خواهد بود.
در محاسبه نرخ تورم بانک مرکزی برای هر گروه و زیر گروهی یک ضریب اهمیت در نظر می گیرد. این ضریب اهمیت نقشی شبیه تعداد واحد در محاسبه معدل کل دارد.
اهمیت ضرایب اهمیت
ضرایب اهمیت اگر درست و منطبق با واقعیت جامعه تعیین شوند اصولا بد نیستند. برای مثال ممکن است قیمت آبنبات در مناطق شهری ایران در دیماه امسال نسبت به سال قبل هیچ تغییری نکرده باشد، اما قیمت مسکن دو برابر شده باشد، هزینه تحصیل ۲۰ درصد و هزینه حمل و نقل ۱۲ درصد رشد کرده باشد.
در اینجا محاسبه کنندگان نرخ تورم با دادن ضرایب مناسب به این کالا ها و خدمات، میانگین آن را که نرخ تورم می نامند را به واقعیت نزدیک تر می کنند. مثلا ضریب اهمیت مسکن که سهم بیشتری از بودجه خانوار به خود داده طبیعتا باید بالا تر از ضریب اهمیت آبنبات باشد!
اما صورت عکس هم دارد، در حالتی که ضریب اهمت آبنبات بالا و ضریب اهمیت مسکن پایین گرفته شود.
۲) تغییر ضرایب اهمیت
بانک مرکزی برای اندازه گیری تورم مثل تمام نقاط جهان باید یک سبدمصرفی تعریف کند. سبد مصرفی در برگیرنده کالا و خدماتی است که یک خانواده شهری از آنها استفاده می کنند.
در دو جدول زیر سبد کالای بانک مرکزی را در حال حاضر و قبل از این مشاهده می کنید. ملاحضه می کنید که در این دو سبد که یکی مربوط به شیوه جدید نرخ تورم(حال حاضر) و دیگری مربوط به محاسبه نرخ تورم پیش از دولت فعلی است، گروه ها نسبتا تغییر کردند و ضرایب اهمیت هم تغییرات قابل توجهی داشتند.
تغییر ضرایب اهمیت در محاسبه نرخ تورم / برای دیدن در ابعاد بزرگتر روی جدول کلیک کنید
حالا ۱۲ گروه سبد فعلی را مشابه ۸ گروه سابق کنیم، گروه ۱ و ۲ و ۱۱در سبد فعلی همان گروه ۱ در سبد قبلی است، گروه ۷ و ۸ همان گروه ۵ در سبد قبلی است و بالاخره گروه ۹ و ۱۰ نیز همان گروه ۷ در سبد قبلی است.
مشاهده میشود که همچنان «خوراکی ها، اشامیدنی ها و دخانیات»، «مسکن، سوخت و روشنایی» و «حمل و نقل و ارتباطات» در صدر قرار دارند اما ترتیب ضرایب اهمیت سایر گروه ها نسبتا دگرگون شده است.
بدیهی است که تغییر ضرایب اهمیت در نتیجه نهایی نرخ تورم چه تاثیر قابل توجهی خواهد گذاشت.
۳) ضرایب اهمیت تورم و شاخص HBS
به جای گمانه زنی اجازه دهید مستندات خود بانک مرکزی را اصل قرار دهیم. آنچه اصولا باعث می شود در تورم اعلامی از سوی بانک مرکزی و تلقی عموم از افزایش قیمت ها شکاف ایجاد شود، در واقع ضرایب اهمیت مفروض بانک مرکزی و واقعیتی است که اتفاق می افتد.
بانک مرکزی شاخصی تحت عنوان HBS دارد که مربوط به بررسی بودجه خانوار در مناطق شهری است. گروه های دوازده گانه ای که بانک مرکزی از آنها تورم را استخراج می کند عینا در شاخص HBS هم وجود دارد.
در صفحه ۱۶ آخرین گزارش HBS بانک مرکزی و ذیل جدول شماره یک سهم گروه « مسکن ، آب، برق و گاز و سایر سوخت ها » از مجموع هزینه های خانوار ۳۰٫۱(۳۰ممیز۱) درصد ذکر شده است، اما ضریب اهمیت همین گروه در محاسبه نرخ تورم ۲۸٫۶(۲۸ممیز۶) در نظر گرفته شده است.
گروه خوراکی ها و اشامیدنی ها بر اساس اعلام بانک مرکزی ۲۴٫۹(۲۴ممیز۹) درصد از کل هزینه های خانوار را به خود اختصاص داده است این در حالیست که ضریب اهمیت این گروه در محاسبه نرخ تورم ۲۸٫۴۹(۲۸ممیز۴۹) مفروض شده است.
حمل و نقل بر اساس آخرین آمار بانک مرکزی ۱۱٫۳(۱۱ممیز۳) درصد از کل هزینه های خانوار های ایرانی را به خود اختصاص داده اما ضریب اهمیت آن در محاسبه نرخ تورم ۱۱٫۹۷(۱۱ممیز۹۷) درصد است.
در حالی که بر اساس شاخص HBS چهارمین گروه پر هزینه برای خانوار ها « کالاها و خدمات متفرقه » است که ۸ درصد هزینه ها را به خود اختصاص داده است، در ضرایب اهمیت محاسبه نرخ تورم، این گروه در اولویت هشتم با ضریب ۳٫۸(۳ممیز۸) قرار داده شده است.
« بهداشت و درمان » بر اساس اعلام بانک مرکزی ۵٫۶ درصد از هزینه های خانوارهای ایرانی را به خود اختصاص داده، اما ضریب اهمیت آن در محاسبه نرخ تورم ۶٫۲۶ (۶ممیز۲۶) در نظر گرفته شده است.
اثاث، لوازم و خدمات مورد استفاده در خانه، در رتبه بندی هزینه های خانوار درجایگاه ششم قرار دارد، این در حالیست که در محاسبه نرخ تورم در جایگاه چهارم قرار داده شده است. پوشاک و کفش رتبه هفتم از هزینه های خانوارهای ایرانی را به خود اختصاص داده، با این حال در جدول ضرایب اهمیت در رتبه ۵ قرار داده شده است.
تفریح و امور فرهنگی که رتبه هشتم هزینه های خانوارهای ایرانی را طبق اعلام بانک مرکزی به خود اختصاص داده، هفتمین گروه پر اهمیت در محاسبه نرخ تورم است و تحصیل که ۲٫۴(۲ممیز۴) درصد از مجموع هزینه های خانوار را به خود اختصاص می دهد در محاسبه نرخ تورم ضریب اهمیت ۲٫۰۷(۲ممیز۰۷) دارد.
ار تباطات ۲٫۳(۲ممیز۳) درصد از هزینه های خانوار را به خود اختصاص می دهد، با این حال ضریب اهمیت آن در محاسبه نرخ تورم ۱٫۷۲(۱ممیز۷۲) است!
تفاوت گروه های مصرفی در ترکیب هزینه های خانوار و ضریب اهمیت آنها در محاسبه نرخ تورم / برای دیدن در ابعاد بزرگتر روی جدول کلیک کنید
از آنجا که بانک مرکزی نمونه های خود برای تعیین شاخص و زیر گروه ها را اعلام نمی کند بنا براین نمیتوان به صورت مستند در مورد تورم اعلامی از سوی این بانک سوال کرد.
اما ضرایب اهمیتی که در محاسبه نرخ تورم و سهم هزینه ها در شاخص HBS ذکر شده است، به خوبی نشان می دهد که نحوه محاسبه نرخ تورم که بر پایه ضرایب اهمیت است، با آنچه به روایت بانک مرکزی در جامعه رخ می دهد کاملا متفاوت است.
یاد آور می شود که بانک مرکزی مدت هاست انتشار آمارهای بروز در خصوص شاخص های قیمت و قیمت خرده فروشی اقلام غذایی در پایتخت را متوقف کرده است.
